Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου 2010

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια: Ενότητα 4, Η ηθική πράξη οδηγεί στην απόκτηση της ηθικής αρετής

Στόχοι ενότητας 4:
Να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες
1.     τη σημασία της ηθικής πράξης στις διαπροσωπικές σχέσεις για την απόκτηση της ηθικής αρετής, να αντιληφθούν επομένως ότι η ηθική αρετή νοείται μόνο ως κοινωνική αρετή,
2.     να εκτιμήσουν τον ρόλο της ἕξεως στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής,
3.     να συνειδητοποιήσουν ότι η παιδεία  προσανατολίζεται και στη δημιουργία ἕξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια.

Ηθική πράξη και ηθική αρετή – Η κοινωνική διάσταση της κοινωνικής αρετής
1.     Στην ενότητα 3 ο Αριστοτέλης συνέδεσε την ηθική αρετή με την πολιτική. Υποστήριξε ακόμα ότι η γένεση και η φθορά κάθε αρετής έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα (όπως και στις τέχνες).
2.     Για να στηρίξει την παραπάνω θέση του ανέφερε και δύο παραδείγματα από το χώρο των τεχνών (οικοδόμοι, κιθαριστές).
3.     Στην ενότητα 4 κεντρική ιδέα είναι η σημασία της ηθικής πράξης στις διαπροσωπικές σχέσεις, για να αποκτήσει κάποιος την ηθική αρετή (οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα ...).
4.     Αφού αναφέρει μια σειρά από ηθικές αρετές που μπορεί να κατακτήσει ο άνθρωπος τελειώνει το συλλογισμό του με τη φράση – κατακλείδα: ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται. Η επανάληψη των καλών συνηθειών θα διαμορφώσουν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, τις ἕξεις.
Σχηματικά ο συλλογισμός του έχει ως εξής:  
Αναλυτικά ο συλλογισμός του έχει ως εξής:
1.     Ακολουθώντας αναλογική συλλογιστική μέθοδο, ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη πώς ότι συμβαίνει με τις τέχνες συμβαίνει και με τις αρετές. Δηλαδή οι καλοί ή κακοί τρόποι δράσης και συμπεριφοράς δημιουργούν καλές ή κακές συνήθειες, που οδηγούν στην απόκτηση της ηθικής αρετής ή όχι.
[Επέκταση του επιχειρήματος: Η καθημερινή, συνεχής και αδιάλειπτη συναλλαγή μας με τους ανθρώπους είναι που μπορεί να μας κάνει δίκαιους. Αντίστοιχα η αδιάλειπτη άσκησή μας να μένουμε θαρραλέοι μπροστά στους κινδύνους μπορεί να μας κάνει ανδρείους. Φυσικά με τον ίδιο τρόπο μπορεί και να γίνουμε άδικοι και δειλοί.]
2.     Τονίζει ότι για να αποκτήσει κάποιος μια ηθική αρετή δεν αρκεί μόνο η επανάληψη μιας καλής συνήθειας. Δεν είναι αρκετό να κάνει κάποιος ξανά και ξανά πράξεις που προσιδιάζουν στη συγκεκριμένη αρετή. Πρέπει να φροντίζει να δίνει και κάποια ποιότητα στις ενέργειές του αυτές: οι πράξεις, οι ενέργειες που θα γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής. Απλώς τότε οι ενέργειες του, οι πράξεις αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πιο ανώτερες[1]. Η επανάληψη των καλών συνηθειών θα διαμορφώσουν τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, τις ἕξεις.
Δηλαδή οι έξεις που αποκτούμε μπορεί να είναι και καλές και κακές. Αναλόγως αν θα δράσουμε οὕτως ἢ οὕτως θα καθοριστεί και αν θα αποκτήσουμε την ηθική αρετή ή όχι. Εκείνο που καθορίζει αν θα αποκτήσουμε μια έξη, μια ηθική αρετή είναι η ποιότητα των επαναλαμβανόμενων ενεργειών. Με την επανάληψη πράξεων σωφροσύνης και την αποχή από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες και περιφρονώντας σιγά σιγά πράγματα που μας προκαλούν φόβο γινόμαστε ανδρείοι. Βασική προϋπόθεση γι’ αυτό είναι αυτός που κάνει αυτά τα πράγματα να διέπεται από μερικά βασικά χαρακτηριστικά[2] (αναφέρθηκαν στην ενότητα 2).
[επέκταση του επιχειρήματος: «Η ηθική αρετή, μας λέει ο Αριστοτέλης, είναι η έξη να κάνουμε σωστές επιλογές. Το να κάνουμε μία ή δύο σωστές επιλογές ανάμεσα σε πολλές λανθασμένες δεν θα είχε νόημα. Αν οι λανθασμένες επιλογές υπερτερούν σε μεγάλο βαθμό από τις σωστές, θα κινείστε σταθερά σε λάθος κατεύθυνση: θα απομακρύνεστε από την επίτευξη της ευτυχίας αντί να πλησιάζετε προς αυτήν. Γι’ αυτό το λόγο ο Αριστοτέλης δίνει έμφαση στην έννοια της έξης.
Ξέρετε πώς δημιουργούνται οι έξεις. Για να αποκτήσετε την έξη να είστε στην ώρα σας στα ραντεβού σας, πρέπει να είστε ακριβείς ξανά και ξανά. Σιγά σιγά η έξη να είστε ακριβής σχηματίζεται. Από τη στιγμή που θα σχηματιστεί, έχετε μια σταθερή και κατασταλαγμένη διάθεση να είστε στην ώρα σας εκεί που υποσχεθήκατε να είστε. Όσο πιο ισχυρή είναι η έξη, τόσο πιο εύκολο είναι να ενεργούμε με αυτόν τον τρόπο και τόσο πιο δύσκολο να αποβάλουμε την έξη ή να ενεργήσουμε με τον αντίθετο τρόπο.
Όταν έχετε αποκτήσει μια έξη και η έξη αυτή έχει σχηματιστεί σωστά, σας ευχαριστεί να κάνετε αυτό που έχετε την έξη να κάνετε, επειδή το κάνετε με ευκολία, σχεδόν χωρίς προσπάθεια. Το να ενεργείτε ενάντια στις έξεις σας το βρίσκετε δυσάρεστο» M. J. Adler, Ο Αριστοτέλης για όλους, μετάφραση: Π. Κοτζιά – Παντελή, Αθήνα: εκδόσεις Παπαδήμα, ²1998, σ. 132-133]

ἕξις – ετυμολογία και περιεχόμενο της λέξης
1.     Ετυμολογία της λέξης:
ἕξις (ἕχ-σις) < ἔχω
ü       ενεστώτας: hεχω > ἔχω
ü       μέλλοντας 1: hεχ > hεχ + σω (χ+σ=ξ) > ἕξω
ü       μέλλοντας 2: σχ- ήσω (>σχήμα[3]: η μορφή, η εξωτερική όψη ενός πράγματος)
ü       hεχ > hεχ + σις[4] (χ+σ=ξ) > ἕξις
2.     Σημασία: Αρχική σημασία: κατοχή, απόκτηση, τις ενέργειες για απόκτηση, για κατοχή (= προσπάθεια)
Μεταγενέστερη σημασία: η ιδιότητα που κάποιος απέκτησε και έχει πια αφού ενήργησε επανειλημμένως, αφού προσπάθησε επανειλημμένως.
3.     Ορισμός της έξης στον Αριστοτέλη: Έξη είναι η ιδιότητα (ικανότητα, συνήθεια, διάθεση, εξοικείωση) που αποκτήθηκε με την επανάληψη μιας πράξης ή με τη συνεχή επίδραση του ίδιου παράγοντα. Με τη λέξη αυτή δηλώνεται στην ηθική φιλοδοφία του Αριστοτέλη η μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου, τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του, αυτά που αποκτιούνται με επίμονη άσκηση (= με την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών).
4.     Χαρακτηριστικά του όρου:
1.     Οι έξεις γίνονται/δομούνται, δηλαδή βρίσκονται σε διαρκή επανάληψη και εξέλιξη (άρα δεν είναι εκ φύσεως). Η συνεχής ενέργεια μιας πράξης δημιουργεί έξεις
2.     Όλες οι έξεις δε συγκροτούν στοιχεία της ηθικής αρετής. Υπάρχουν καλές και κακές έξεις. Αυτό που καθορίζει αν μια έξη θα είναι καλή ή κακή είναι ο τρόπος που έγινε η ενέργεια και τα χαρακτηριστικά που είχε η ενέργεια. Η ενέργεια πρέπει να έχει κάποια ποιοτικά χαρακτηριστικά. οι ενέργειες που θα γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής.
3.     Η διαμόρφωση μιας έξης μπορεί να λειτουργεί και ως πηγή για τις περαιτέρω ενέργειες. Τότε οι ενέργειες είναι ποιοτικά πολύ ανώτερες από ό,τι προηγουμένως. Η έξη συνεχίζει να δομείται και να γίνεται ποιοτικά καλύτερη. Άρα και η ηθική αρετή ενδυναμώνεται.

Η χρήση της αντίθεσης
Για να κάνει πιο σαφές το παράδειγμά του και πιο αισθητή τη διαπίστωσή του ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στις ενέργειες του ανθρώπου και τις καλές ή κακές συνήθειες,  που με τη σειρά τους οδηγούν ή όχι στις ηθικές αρετές χρησιμοποιεί παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και απαριθμεί αντιθετικά ηθικές ιδιότητες, αλλά και καταστάσεις του θυμικού, δηλαδή συναισθηματικές εκδηλώσεις.
Αντίθετες ηθικές ιδιότητες:
ü     Δίκαιοι ≠ άδικοι
ü     Ανδρείοι ≠ δειλοί
ü     Σώφρονες ≠ ακόλαστοι
ü     Πράοι ≠ οργίλοι
Αντίθετες συναισθηματικές καταστάσεις:
Διατυπώνονται με ένα χιαστό σχήμα – τα 2 απαρέμφατα αντιστοιχίζονται με δύο επίθετα:
Η σημασία της αγωγής για τον εθισμό
Στο τέλος της ενότητας ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα: οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν [=Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς όσο γίνεται πιο νέος αυτές ή εκείνες τις συνήθειες· ίσα ίσα έχε πολύ μεγάλη σημασία, ή μάλλον σημαίνει το παν].
Τονίζει δηλαδή πόσο σημαντική είναι η αγωγή και μάλιστα στη νεαρή ηλικία για την απόκτηση της ηθικής αρετής.
Η σημασία που δίνεται τονίζεται και από τα σχήματα λόγου με τα οποία κοσμείται αυτή η φράση:
ü     Σχήμα λιτότητας: οὐ μικρὸν = πολύ
ü     Σχήμα κλιμάκωσης - κλιμακωτή αύξηση: πολύ, πάμπολυ [η δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης], πᾶν [στην ουσία πρόκεται για το πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης] [η τρίτη λέξη είναι υπεραύξηση της δεύτερης], τόσο σε επίπεδο του λόγου όσο και σε επίπεδο νοήματος. Δηλαδή η απόκτηση έχει μεγάλη σημασία, σε νεαρή ηλικία έχει πολύ μεγάλη σημασία, είναι σχεδόν το παν.
Δύο σημεία επισημαίνουμε:
α) Για τον Αριστοτέλη η παιδεία και η αγωγή έχουν πρωτεύουσα σημασία για την πρόσκτηση της ηθικής αρετής,
β) Όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές ελπίδες υπάρχουν να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη,
γ) Για τον Αριστοτέλη η παιδεία και η σωστή αγωγή (που εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένες έξεις, σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς) οδηγεί στην ηθική αρετή και αυτό έχει τεράστια σημασία και για την ιδιωτική ζωή του ατόμου (κατακτά την ευδαιμονία) και για τη δημόσια (την κοινωνική ζωή του ατόμου). Και άτομα που έχουν κατακτήσει την ευδαιμονία δημιουργούν μια ευδαίμονα πόλη. Δηλαδή η κατάκτηση της ηθικής αρετής είναι προϋπόθεση για την ευδαιμονία και του ατόμου  και της κοινωνίας[1].


οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί:
αὐτοῖς = επαναληπτική αντωνυμία[2], δοτική πληθυντικού αρσενικού ή ουδετέρου γένους. Εδώ είναι ουδετέρου γένους.
Γιατί νοηματικά δεν μπορεί να έχει σχέση με τα πρόσωπα (σώφρονες, πράοι, ακόλαστοι, οργίλοι – δίκαιοι, άδικοι, ανδρείοι, δειλοί) αλλά με τα πράγματα μέσα στα οποία ἀναστρεφόμενα τα πρόσωπα αποκτούν τις ιδιότητες που δηλώνονται από τα συγκεκριμένα επίθετα (τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι, τὰ περὶ τὰς ὀργάς, τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας, τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς). 


[1] «Η αναφορά του Αριστοτέλη στο εκπαιδευτικό σύστημα απέχει πολύ από του να είναι τυπολογική. Είναι κατά μείζονα λόγο τελολογική και συνδέεται με τις αντιλήψεις που υποστηρίζει σχετικά με τους στόχους των ευρύτερων πολιτικών μορφωμάτων. Ο φιλόσοφος έχει στη σκέψη του την εικόνα μιας πόλης, της οποίας το κάθε μέλος θα γνωρίζει ακριβώς την αποστολή και τη λειτουργία που έχει αναλάβει, ή την απασχόληση που του έχουν αναθέσει, καθώς θα περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ανταπόκριση απέναντί τους. Με τις ανωτέρω προϋποθέσεις θα εξασφαλιστούν στην πόλη οι αναγκαίες συνθήκες, ώστε οι πολίτες ως συλλογικό μόρφωμα και ως μονάδες να οδηγηθούν στο «ε ζν». Όμως αναγκαίος όρος για να πραγματοποιηθούν αυτές οι προοπτικές είναι να διαπαιδαγωγηθούν οι πολίτες ηθικά και να καλλιεργηθούν πνευματικά. Ο φιλόσοφος επιθυμεί επίσης την ενότητα της πόλης, κάτι που βασίζεται στην παιδεία του κάθε πολίτη ως του ατόμου εκείνου το οποίο θα έχει κατανοήσει την οργανική σχέση του με το ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου δραστηριοποιείται. Η παιδεία είναι έργο του νομοθέτη - αφού η νομοθετική δραστηριότητα είναι τμήμα της πολιτικής επιστήμης -, ο οποίος έχει φροντίσει να διδάξει στον νέο ότι η ηθική που ισχύει στην πόλη-κράτος ως σύνολο είναι ίδια με αυτή του ατόμου. Η πόλη ως έλλογο μόρφωμα διακρίνεται για την ηθικότητα, την ελευθερία και την αυτάρκειά της. Το «τέλος» της είναι το «ε ζν» των πολιτών, το να φθάσουν δηλαδή όλοι στον απώτερο σκοπό, που δεν είναι άλλος παρά η κατάκτηση της ευδαιμονίας», Χρ. Τερέζης, σ. 206.
[2] ατός – ατή – ατό: επαναληπτική, κλίνεται μόνο στις πλάγιες πτώσεις. Μπορεί να είναι και οριστική, τότε κλίνεται σε όλες τις πτώσεις.
Η αντωνυμία αυτός-ή-ό της νέας ελληνικής στην αρχαία ελληνική αντιστοιχεί με το οὗτος-αὕτη-τοῦτο.


[1] Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1104α27-1104b1: Ἀλλ᾽ οὐ μόνον αἱ γενέσεις καὶ αὐξήσεις καὶ αἱ φθοραὶ ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ ὑπὸ τῶν αὐτῶν γίνονται, ἀλλὰ καὶ αἱ ἐνέργειαι ἐν τοῖς αὐτοῖς ἔσονται· καὶ γὰρ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν φανερωτέρων οὕτως ἔχει, οἷον ἐπὶ τῆς ἰσχύος· γίνεται γὰρ ἐκ τοῦ πολλὴν τροφὴν λαμβάνειν καὶ πολλοὺς πόνους ὑπομένειν, καὶ μάλιστα ἂν δύναιτ᾽ αὐτὰ ποιεῖν ὁ ἰσχυρός. οὕτω δ᾽ ἔχει καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν· ἔκ τε γὰρ τοῦ ἀπέχεσθαι τῶν ἡδονῶν γινόμεθα σώφρονες, καὶ γενόμενοι  μάλιστα δυνάμεθα ἀπέχεσθαι αὐτῶν· ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῆς ἀνδρείας· ἐθιζόμενοι γὰρ καταφρονεῖν τῶν φοβερῶν καὶ ὑπομένειν αὐτὰ γινόμεθα ἀνδρεῖοι, καὶ γενόμενοι μάλιστα δυνησόμεθα ὑπομένειν τὰ φοβερά [= Η σωματική ρώμη γεννιέται από την πολλή τροφή και από την άσκηση στους πολλούς κόπους, αυτά όμως τα πράγματα είναι ικανός να τα κάνει κατά κύριο λόγο ο σωματικά ρωμαλέος. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις αρετές: μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους. Το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, θα έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε].
[2] Άρα: ένας άνθρωπος είναι ενάρετος ή ενεργεί ενάρετα, όταν ενεργεί:
α) γνωρίζοντας, έχοντας συνείδηση του τι πράττει
β) επιλέγοντας την πράξη για χάρη της ίδιας της πράξης, έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει καθαρά την προτίμησή του γι’ αυτού του είδους τις πράξεις
γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς.

[3] Η κατάληξη –μα δηλώνει το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου.

[4] Η κατάληξη –σις δηλώνει την ενέργεια του υποκειμένου.