Πλάτωνας, Πρωταγόρας: Ενότητα 2 - Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου

 «Ἦν γάρ ποτέ χρόνος ὅτε θεοί μέν ἦσαν»

ü      Ο συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο ξεκινούσαν οι μύθοι [π.χ. Μια φορά και έναν καιρό ...]. Πρέπει να προσδιοριστεί εδώ ο χρόνος, όπως και σε κάθε μύθο. Ο χρόνος αυτός είναι η στιγμή μετά τη γέννηση των θεών, η αρχή της δημιουργίας του ζωικού βασιλείου.

ü      Ο μύθος που αφηγείται εδώ ο Πρωταγόρας είναι μάλλον δικό του δημιούργημα, που περιλαμβανόταν στο έργο του «Περί της εν αρχή καταστάσεως».

ü      Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, πριν από τη γέννηση των θνητών ειδών υπήρχαν μόνο οι θεοί. Η αρχαία ελληνική μυθολογική σκέψη ασχολήθηκε μόνο με τη θεογονία και όχι με την κοσμογονία (τη δημιουργία του κόσμου).

ü      Η Θεογονία του Ησίοδου είναι θεοκεντρική: δίνει πληροφορίες για τη γέννηση των θεών, αλλά όχι για τη δημιουργία του κόσμου και το πώς πλάστηκαν οι άνθρωποι. Ο Πρωταγόρας, σε αντίθεση με τη Θεογονία, μεταφέρει το ενδιαφέρον του στον άνθρωπο. Η προσέγγισή του είναι ανθρωποκεντρική.

Ο αγνωστικισμός του Πρωταγόρα.

Αγνωστικισμός:  θεωρία η οποία αρνείται τη δυνατότητα της γνώσης σχετικά με την ύπαρξη ή τη φύση οποιασδήποτε έσχατης πραγματικότητας και ιδίως του θεού (Λεξικό Τριανταφυλλίδη). Η θεωρία σύμφωνα με την οποία η γνώση της ουσίας των πραγμάτων είναι αδύνατη· ο αγνωστικιστής παίρνει επιφυλακτική ή ουδέτερη στάση απέναντι στα μεταφυσικά προβλήματα, όπως το πρόβλημα του θεού.

Ο Πρωταγόρας δήλωνε ότι «για τους θεούς δε γνωρίζω ούτε ποιοι είναι ούτε αν δεν υπάρχουν. Γιατί πολλά είναι αυτά που εμποδίζουν αυτή τη γνώση και η ζωή του ανθρώπου είναι μικρή».

Μερικοί μελετητές θεωρούν αυτό το μύθο και την αναφορά σε συγκεκριμένους θεούς αντίθετη με τις αγνωστικιστικές θέσεις του Πρωταγόρα.

Όμως η αναφορά του Πρωταγόρα στους θεούς, η παρουσία των θεών στο μύθο του Πρωταγόρα έχει αλληγορική σημασία. Ο Δίας, κατά τον Πρωταγόρα, είναι η νομοτέλεια που διέπει τη φύση, και ο Λόγος. Οι άλλοι θεοί που εμφανίζονται (μεταξύ των οποίων και ο Επιμηθέας και ο Προμηθέας) είναι τα όργανα που διέπουν αυτή τη νομοτέλεια της φύσης, τα όργανα που υλοποιούν τη νομοτέλεια της φύσης.

Νομοτέλεια:  η λειτουργία ενός φαινομένου σύμφωνα με ορισμένους σταθερούς νόμους (Λεξικό Τριανταφυλλίδη)

®  Γίνεται για να εξηγήσει ο σοφιστής την ανάπτυξη του θρησκευτικού συναισθήματος στους ανθρώπους και όχι για να ασχοληθεί με το θέμα της ύπαρξης θεών ή όχι.

«Χρόνος εἰμαρμένος γεννέσεως»

Κάποιο χρονικό διάστημα υπήρχαν μόνο θεοί, αλλά όχι θνητά γένη. Όλα αυτά δημιουργήθηκαν από τους θεούς (θνητά είδη, και ο άνθρωπος), από θεϊκή βούληση, και εμφανίστηκαν όλα μαζί, όταν έφτασε ο προκαθορισμένος από τη μοίρα χρόνος.

Η μοίρα ήταν κάτι παραπάνω από τους θεούς. Αυτή καθορίζει τη μοίρα των πάντων ακόμη και των θεών, που υπακούνε σ’ αυτήν.

Στο μύθο του Πρωταγόρα η ειμαρμένη αναφέρεται δύο φορές: χρόνος εἰμαρμένος (2η ενότητα) και εἰμαρμένη ημέρα (3η ενότητα). Είναι στοιχείο του μύθου, που προσδιορίζει χρονικά την εξέλιξη. Εκφράζει «το πλήρωμα του χρόνου», το πέρασμα από μία εποχή σε άλλη, από μια μορφή ζωής σε άλλη, που ούτε στιγμιαίο είναι ούτε αυτόματο. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου από την αφήγηση του Πρωταγόρα, σημαίνει ότι το πέρασμα σε άλλο στάδιο γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για επιβίωση ή καλυτέρευση της ζωής.

«γης ένδον»

Η αντίληψη της Μητέρας Γης, στη μήτρα της οποίας γονιμοποιούνται και δημιουργούνται νέοι οργανισμοί.

ü      Από τη γη προέρχονται όλα τα αγαθά που χρειάζεται ο άνθρωπος για να ζήσει.

ü      Η θεοποιημένη γη είναι η πρώτη θηλυκή οντότητα από την οποία κατάγεται το γένος των θεών.

ü      Η θεά Γη είναι μητέρα των θεών, των ανθρώπων και κάθε ζωντανού πλάσματος.

Η αναφορά μπορεί να συνδεθεί με μια αντίληψη αυτοχθονισμού. Σύμφωνα με αυτόν κάποιες φυλές ξεφύτρωσαν από τη γη, στην οποίοι και έζησαν και συνεχίζουν να ζούνε. Αυτή η αντίληψη δημιουργούσε ένα αίσθημα μιας προνομιακής σχέσης με τον τόπο όπου αυτοί ζούσαν και ζούνε και στήριζε τη θεωρία της ευγενικής καταγωγής.

Οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι μόνοι αυτοί από όλους τους Έλληνες ήταν αυτόχθονες που συνεχίζουν να ζουν στον ίδιο τόπο, όπου και πρωτοεμφανίστηκαν (φύτρωσαν) στη γη, σε αντίθεση με τους Λάκωνες (πολιτικούς και ιδεολογικούς τους αντίπαλους), οι οποίοι ήρθαν «σχετικά» πρόσφατα στη Λακωνία, με την κάθοδο των Δωριέων.

Αυτή η θεωρία ενισχύει την πολιτική των Αθηναίων που βλέπουν τους εαυτούς τους ως αρχηγούς και ηγεμόνες των υπολοίπων Ελλήνων. Σε ένα «συμβολικό» επίπεδο προπαγανδίζει την «ανώτερη» θέση τους, η οποία πρέπει να αναγνωριστεί από τους υπόλοιπους συμμάχους τους.

Οι κοσμολογικές αντιλήψεις του Πρωταγόρα

ü      Χώμα + φωτιά: δημιουργούνται τα θνητά όντα.

ü      Παρμενίδης: όλα τα όντα προήλθαν από τη σύνθεση δύο στοιχείων, της φωτιάς και του χώματος (πυρ, γη).

ü      Ο Πρωταγόρας προσθέτει και ό,τι άλλο μπορεί να αναμιχθεί με αυτά. Μας θυμίζει τη θεωρία του Εμπεδοκλή.

ü      Εμπεδοκλής: φωτιά, χώμα, νερό (ύδωρ) και αέρας (αήρ, αιθήρ).

Προμηθέας και Επιμηθέας

Ήταν Τιτάνες, πατέρας τους ήτα ο Ιαπετός και μητέρα τους η Ωκεανίδα Κλυμένη.

Επιμηθέας < επί + μήδος: αυτός που σκέφτεται εκ των υστέρων, ο μη προνοητικός, επιπόλαιος, απερίσκεπτος, αστόχαστος.

Προμηθέας < πρό + μητις: αυτός που σκέφτεται πριν ενεργήσει, ο προνοητικός, σώφρων.

Ο Προμηθέας.

ü      Είναι ευεργέτης της ανθρωπότητας. Κλέβει από το Δία τη φωτιά, που αποτελεί τη βάση του τεχνικού πολιτισμού μαζί με την «έντεχνο σοφία», δηλαδή τις τεχνικές γνώσεις και τη δίνει στους ανθρώπους.

ü      Σύμφωνα με άλλους μύθους ο Προμηθέας πρόσφερε στην ανθρωπότητα τη γραφή, την ανάγνωση, την αριθμητική, δάμασε τον ταύρο, έζεψε το άλογο στην άμαξα, κατασκεύασε το πλοίο, έδωσε στους ανθρώπους φάρμακα και θεραπείες.

ü      Για την κλοπή της φωτιάς τιμωρείται από το Δία. Με εντολή του τελευταίου καρφώνεται στον Καύκασο, μέχρι που τον ελευθέρωσε ο Ηρακλής. Αργότερα γίνεται δεκτός από το Δία στον Όλυμπο.

ü      Ο Αισχύλος έγραψε μια τριλογία (Προμηθεύς πυρφόρος, Προμηθεύς δεσμώτης, Προμηθεύς λυόμενος).

Ο Επιμηθέας

ü      Ο Δίας τιμωρώντας τον Προμηθέα θέλησε να τιμωρήσει και το ανθρώπινο γένος. Έδωσε εντολή στον Ήφαιστο να πλάσει μια γυναίκα, την Πανδώρα [πᾶν + δῶρο], στην οποία κανένας άντρας δεν μπορούσε να αντισταθεί. Οι θεοί έδωσαν στην Πανδώρα και ένα κουτί που περιείχε όλα τα βάσανα του κόσμου και ο Δίας της έδωσε εντολή να μην το ανοίξει ποτέ. Ο Επιμηθέας παρά τη συμβουλή του αδελφού του παντρεύεται την Πανδώρα. Η Πανδώρα, η οποία αγνοούσε το περιεχόμενο του κουτιού, αλλά είχε λάβει την εντολή να μην το ανοίξει ποτέ, από περιέργεια το ανοίγει, αψηφώντας την προειδοποίηση του Δία. Τα κακά ξεχύνονται στον κόσμο, αλλά προλαβαίνει να το κλείσει και να αφήσει μέσα στο κουτί μόνο την ελπίδα.

 Η μοιρασιά του Επιμηθέα

Ο Επιμηθέας μοιράζει ιδιότητες, ικανότητες με προσοχή και με σοφία.

Βασικός του στόχος → να εξασφαλιστεί η σωτηρία των ειδών, να μην εξαφανιστεί κανένα.

ü      Τι ισορροπίες πέτυχε και πώς;

ü      Ποια ήταν τα κριτήρια διανομής; ποιες φράσεις στο κείμενο αναφέρονται σ’ αυτά;

ü      Ποια ρήματα χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τη μοιρασιά; καταγραφή και επεξήγηση.

Ο νόμος της αναπλήρωσης Η σύγχρονη οικολογία κάνει λόγο για το νόμο της αναπλήρωσης. Σύμφωνα με αυτόν στη φύση μια αδυναμία αναπληρώνεται από μια άλλη ικανότητα. Είναι όμως λάθος, αναχρονισμός, να ισχυριστούμε ότι εδώ ο σοφιστής μιλάει για εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων στα πλαίσια του οικοσυστήματος, όπως κάνει σήμερα η οικολογία. Η προσέγγισή του είναι περισσότερο τελεολογική (τελεολογικός < τέλος = σκοπός). Οι διάφορες ιδιότητες και χαρακτηριστικά των ζώων εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν, ή, απλούστερα, από τη λειτουργία που επιτελούν. Στη φύση όλα έχουν, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, ένα σκοπό. Δεν ισχυρίζεται το ίδιο για την ιστορία. Βλ. και ερωτήσεις συνολικής θεώρησης. Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί δεδομένα από την παρατήρηση του εξωτερικού κόσμου με στόχο να δείξει ότι ο άνθρωπος γεννιέται αδύναμος και απροστάτευτος και για να εξασφαλίσει την επιβίωση του και τη διαιώνισή του έχει ανάγκη από «θεϊκές» αρετές, που θα τον διαφοροποιήσουν από τα ζώα και θα τον βοηθήσουν να οργανώσει κοινωνίες.